Nên hiểu thế nào về
hiện tượng Kissinger
Nguyễn Quang Dy
“Nếu muốn hòa bình,
hãy chuẩn bị cho chiến tranh” (Si
vis pacem, para bellum).
Henry Kissinger là một cây đại thụ trong lịch sử ngoại giao Mỹ suốt năm
thập kỷ qua, đã sống gần 100 tuổi nhưng không chịu ngồi yên. Tại Diễn
đàn Kinh tế Thế giới (Davos, 23/5/2022), ông đã một lần nữa làm dư luận
dậy sóng khi khuyên Ukraine nhượng đất cho Nga để đổi lấy thỏa thuận hòa
bình.
Nên hiểu thế nào về hiện tượng Kissinger? Liệu cây đại thụ Kissinger
còn minh mẫn hay đã lỗi thời? Phải
chăng
Kissinger định
bắt chước Neville Chamberlain (thủ
tướng Anh, 1937-1940) khi
“nhân nhượng” Adolf Hitler (9/1938)?
Chamberlain đã ngây thơ tin rằng nếu đối xử với Hitler “một cách thực tế
và nghiêm túc” thì có thể thuyết phục được Hitler về hiệu nghiệm của hòa
bình. Chamberlain cấm BBC và các báo đưa tin về chủ trương “nhân nhượng”
(appeasement). Đó là biện
pháp mà Nixon và Kissinger cũng áp dụng. Chamberlain vẫn ảo tưởng khi
Đức chiếm Austria (3/1938). Tại Munich (9/1938), Anh và Pháp đã ép
Czechs đầu hàng Đức. Ông không thông báo hay đề nghị nội các chấp thuận
và không tham vấn Quốc hội trước khi đàm phán với Hitler.
BBC đã cấm Winston Churchill và những người phản đối nhân nhượng không
được lên sóng. Với đa số của Đảng Bảo thủ tại Hạ viện, Chamberlain cố
dập tắt sự chống đối tại Quốc hội với lập luận ai chống đối là phản
quốc. Khi Hitler xâm lược Ba Lan (9/1939), Chamberlain không còn lựa
chọn nào khác nên phải tuyên bố chiến tranh với Đức, nhưng chỉ chiến
tranh giả vờ (phony war) cho
đến khi từ chức để Winston Churchill lên thay (10/5/1940). Cùng ngày,
Hitler đã tấn công Tây Âu bằng đòn chớp nhoáng (blitzkrieg).
Neville Chamberlain (L) và Adolf Hitler (R) tại Munich, 9/1938. (Associated Press)
Bài học xưa và nay
Cũng như nhiều người khác, tôi đã từng ngưỡng mộ Henry Kissinger với các
tác phẩm kinh điển như “Ý nghĩa của Lịch sử” (the
Meaning of History, 1950) và “Một Thế giới được Phục hồi” (A
World Restored, 1957). Nhưng sau khi thấy rõ những gì ông ấy đã làm
trong chiến tranh Việt Nam và nội chiến Bangalis, tôi đã phải nhìn nhận
lại. Kissinger đúng là một cây đại thụ trong lịch sử ngoại giao Mỹ đã
từng làm đảo lộn thế giới, nhưng bàn tay ông ấy đã nhúng chàm diệt chủng
(genocide). Sẽ nguy hiểm và
ảo tưởng nếu người ta nghe theo ông ấy với trò chơi
realpolitik để một lần nữa
làm đảo lộn thế giới (in reserse).
Có thể nói Kissinger đã vận dụng thành công cấu trúc Quyền lực
Concert of Powers của châu Âu
cũ như trong cuốn A World
Restored vào trật tự thế giới mới, để Nixon bắt tay Mao (2/1972)
chơi “lá bài Trung Quốc” (China
Card), rút quân Mỹ khỏi Việt Nam “trong danh dự” và tập trung đối
phó với Liên Xô trong chiến tranh lạnh. Nhưng cái giá cho trò chơi
realpolitik là phải hy sinh
Đài Loan vì “Một nước Trung Quốc” (One
China Policy) và bỏ rơi Việt Nam Cộng hòa cũng như Hoàng Sa
(1/1974), sau Hiệp định Paris (1/1973).
Mao Trạch Đông (R) và Chu Ân Lai gặp ngoại trưởng Henry Kissinger (L) tại Bắc Kinh, 17/2/1973. (File Photo)
Kissinger đã tạo ra bước ngoặt lịch sử cho quan hệ hợp tác Mỹ-Trung
trong một trật tự thế giới mới với chủ trương “Tiếp cận Xây dựng” (Constructive
engagement) mà năm đời tổng thống Mỹ đã theo đuổi. Nói cách khác,
Kissinger đã có công giúp Trung Quốc trỗi dậy như quái vật Frankenstein
(lời tổng thống Nixon). Trong khi Nixon đã mở miệng thừa nhận sự thật và
sai lầm lịch sử trước khi nhắm mắt, thì Kissinger vẫn ngậm miệng ăn tiền
để nhận giải thưởng Nobel hòa bình, và nay còn định đảo ngược lịch sử
một lần nữa.
Theo Kissinger, “thật không khôn ngoan khi có
thái độ thù địch với hai đối thủ và thúc đẩy họ xích lại gần nhau. Trước
mắt, chúng ta không nên gộp cả Nga và Trung Quốc lại với nhau như một
yếu tố không thể tách rời. Chúng
ta đang sống trong một kỷ nguyên hoàn toàn mới.
Putin đã tính toán sai về tình hình mà ông ấy phải đối mặt trên trường
quốc tế và tính sai khả năng của Nga.
Nhưng liệu
Putin có leo thang chiến tranh bằng cách chuyển sang một loại vũ khí
chưa bao giờ được sử dụng?” (Henry
Kissinger: Hiện nay chúng ta đang sống trong một kỷ nguyên hoàn toàn
mới, Edward Luce,
Financial Times, May 16,
2022).
Một ông già đã 98 tuổi mà vẫn suy nghĩ được như vậy quả là “xưa nay
hiếm”. Rõ ràng đầu óc của Kissinger còn sáng suốt hơn đầu óc của Putin,
tuy tuổi của họ cách nhau hơn hai giáp. Gần đây, Putin đã trả đũa Mỹ
bằng cách cấm các lãnh đạo Mỹ nhập cảnh vào Nga, trong đó có cố thượng
nghị sỹ John McCain. Chắc Putin không đùa. Nhưng điều đó không có nghĩa
Kissinger không ngộ nhận và sai lầm. Dư luận nói chung và người Ukraine
nói riêng không chấp nhận lời khuyên của Kissinger, không phải vì ông
quá già mà vì ông ngạo mạn khi coi thường người Ukraine. Ý kiến của
Kissinger phản ánh quan điểm của Putin.
Kissinger
cảnh báo: “phương Tây đừng bao giờ quên tầm quan trọng của Nga đối với
châu Âu. Các cuộc đàm phán phải bắt đầu trong hai tháng tới, trước khi
cục diện tạo ra những biến động và căng thẳng không dễ vượt qua. Lý
tưởng nhất, đường phân chia nên trở lại nguyên trạng trước đây. Theo
đuổi cuộc chiến quá thời điểm đó sẽ không còn liên quan đến quyền tự do
của Ukraine, mà là một cuộc chiến mới chống lại Nga. (Henry
Kissinger Ukraine must give Russia territory,
May 23, 2022).
Henry Kissinger (L) gặp tổng thống Donald Trump (R) tại Nhà Trắng,10/10/2017. (Mandel Ngan/AFP/Getty Images)
Lời khuyên của Kissinger đã bị người Ukraine bác
bỏ. Một cuộc thăm dò do Viện Xã hội học Kyiv công bố gần đây cho thấy
82% người Ukraine nói rằng họ không muốn nhượng lãnh thổ cho Nga. Kiện
tướng cờ vua người Nga Garry Kasparov và là nhà hoạt động chính trị, đã
viết trên Twitter rằng lập trường mới nhất của ông Kissinger về Ukraine
không chỉ vô đạo đức mà còn “được chứng minh là sai lầm lặp đi lặp lại
nhiều lần”.
Mykhailo Podolyak (Cố vấn của Tổng thống
Zelensky) nói rằng “bất kỳ nhượng bộ nào đối với Nga không phải là con
đường dẫn đến hòa bình, mà chỉ có thể trì hoãn chiến tranh trong vài
năm”. Zelensky từng nhiều lần nhấn mạnh rằng một trong những điều kiện
để ông tham gia các cuộc đàm phán hòa bình là Nga phải đồng ý để Ukraine
khôi phục những khu vực vốn thuộc kiểm soát Ukraine vào trước ngày Nga
xâm lược (24/2/2022).
Theo Richard Haass (CFR
President) đề xuất của Kissinger có thể bị Ukraine từ chối “vì yêu cầu
Ukraine từ bỏ quá nhiều” và dễ bị Putin từ chối “vì cho Nga quá ít”. Ý
tưởng dùng cộng đồng quốc tế để cô lập Trung Quốc và cố hội nhập nó vào
một trật tự thế giới phù hợp với lợi ích của chúng ta lúc này là không
khả thi”. (Kissinger
suggests that Ukraine give up territory to Russia, drawing a backlash,
Dan Bilefsky, NYT,
May
24, 2022).
Theo bà Ursula von der Leyen (EC President), một ngày nào đó Nga có thể
khôi phục vị trí của họ ở châu Âu nếu nước này “tìm đường trở lại với
dân chủ, pháp quyền và tôn trọng trật tự dựa trên luật lệ quốc tế, bởi
vì Nga là nước láng giềng của chúng ta”. Nhưng ở thời điểm này thì cuộc
chiến bảo vệ đất nước của Ukraine không chỉ là “vấn đề sống còn của
Ukraine” hay “vấn đề an ninh châu Âu” mà còn là “nhiệm vụ của toàn cầu”.
Bóng ma Việt Nam
Le Duc Tho (L) và Henry Kissinger (R) tại Paris, 1/1973. (File photo)
Kissinger vừa leo thang chiến tranh, vừa tìm cách chấm dứt chiến tranh
Việt Nam, làm Mỹ tốn khoảng 30 tỷ USD mỗi năm. Kissinger đã lãng phí bốn
năm đàm phán tại Paris, với tổng số 68 lần gặp, nhưng đến đầu năm1973
vẫn phải chấp nhận các điều kiện như năm 1969. Kết cục là 2,5 đến 3
triệu người Việt Nam và Đông Dương đã bị chết cùng với 58.000 ngàn lính
Mỹ, trong đó có 1.600 người được coi là mất tích trong chiến đấu (MIA).
Trong khi ông Lê Đức Thọ đã từ chối thì ông Kissinger vẫn nhận giải
thưởng Nobel hòa bình.
Theo Alan Schwartz (Vanderbilt University) Nixon không ngờ Kissinger có
thể qua mặt mình khi Gallup Poll
đánh giá Kissinger là “người được ngưỡng mộ nhất nước Mỹ” (1973-1974).
Tuy sau đó vụ bê bối Watergate đã buộc tổng thống Nixon phải từ chức,
nhưng chính Kissinger đã lệnh cho FBI nghe trộm điện thoại các thành
viên Hội đồng An ninh Quốc gia xem họ có lộ tin ném bom Campuchia cho
báo chí không. Đến 30/4/1975 khi Sài Gòn sụp đổ, thì kết quả đàm phán
hòa bình của ông Kissinger cũng tan thành mây khói.
Khi điều trần tại Quốc hội Pháp về thất bại Điện Biên Phủ, tướng
Christian De Castries đã kết luận một câu làm nhiều người ngỡ ngàng:
Chúng ta có thể thắng một trận đánh nhưng “không thể thắng một dân tộc”.
Đó là một sự thật. Chủ nghĩa dân tộc và lợi ích quốc gia luôn là
nhân tố quyết định cuộc chơi (game
changer). Người Mỹ đã ngộ nhận và thất bại tại Việt Nam. Nay người
Nga cũng ngộ nhận và đang thất bại tại Ukraine. Cả Nga và Mỹ từng ngộ
nhận và thất bại tại Afghanistan, vì họ đã không rút được bài học lịch
sử. Dưới thời tổng thống John Kenedy, những người tuổi trẻ tài cao (the
Best and the Brightest) đã ngộ nhận và sai lầm về Việt Nam vì không
rút được bài học của người Pháp (trừ George Ball).
Bóng
ma Bangalis
Phong cách “ngoại giao bí mật” (secret
diplomacy) của Kissinger tuy có hiệu quả nhưng gây tranh cãi vì trái
với các giá trị dân chủ truyền thống. Di sản Việt Nam và Bangalis là vết
đen trong sự nghiệp mà Kissinger gọi là “một kinh nghiệm quốc gia bi
thảm” (a tragic national
experience). Kissinger thường bị sinh viên tẩy chay mỗi khi trở về
Harvard là nơi ông từng giảng dậy. Bóng ma Việt Nam và Bangalis vẫn ám
ảnh ông.
Để có thể rút quân Mỹ khỏi Việt Nam “trong
danh dự”, và để đối phó với Liên Xô trong thời chiến tranh lạnh,
Kissinger đã bí mật gặp lãnh đạo Trung Quốc mấy chục lần, nhưng nhiều
thành viên nội các và Bộ Ngoại Giao Mỹ không biết. Pakistan là cầu nối
Washington với Bắc Kinh, mà tướng Yahya Khan là đầu mối bí mật của
Kissinger, khi “ngoại giao bóng bàn” giữa Mỹ và Trung Quốc nổi tiếng từ
năm 1971. Kissinger đã đặt nền móng cho quan hệ Mỹ-Trung, làm thay đổi
lịch sử và bàn cờ nước lớn trong mấy thập kỷ.
Kissinger đã vận dụng mô hình “Concert
of Europe” của thế kỷ 19 vào bàn cờ chiến tranh lạnh trong mấy thập
niên của thế kỷ 20. “Lá bài Trung Quốc” đã góp phần làm Liên Xô sụp đổ
như end game. Mao đã nhận
xét, “chừng nào mục tiêu của chúng ta giống nhau, thì chúng tôi không
làm hại Mỹ nếu Mỹ không làm hại chúng tôi. Chúng ta có thể cộng tác để
đối phó với Liên Xô”. Trong thập niên 1980, Trung Quốc đã cộng tác với
Mỹ để chống Liên Xô ở Afghanistan, và đã cho CIA lập hai trạm trinh sát
điện tử tại khu vực Tân Cương.
Nhưng cái giá phải trả cho “lá bài Trung Quốc” là Nixon và Kissinger đã
tòng phạm với chính phủ Pakistan của tướng Yahya Khan đàn áp người
Bangalis trong cuộc nội chiến (1971). Vì trò chơi
realpolitik mà Kissinger đã
lờ đi cho Pakistan tàn sát 300.000 người Bangalis (Bangladesh ngày nay),
và làm 10 triệu người chạy sang Ấn Độ tị nạn. Nói cách khác, Nixon và
Kissinger đã tiếp tay cho chính phủ Pakistan phạm tội diệt chủng. (The
Blood Telegram-Nixon, Kissinger and a Forgotten Genocide,
Gary Bass, Alfred Knopf, 2013).
Theo tác giả
Gary
Bass (12/1970) khi đảng
Awami League tại Đông Pakistan giành thắng lợi trong cuộc bầu cử và
đòi tự trị, tướng Yahya Khan đã lệnh cho quân đội can thiệp. Vì Nhà
Trắng lờ đi nên quân đội Pakistan (hầu hết là Muslim) đã tàn sát ít nhất
300.000 người Bengalis, (hầu hết là Hindus) buộc 10 triệu người Bangalis
chạy sang Ấn Độ tị nạn. Nixon và Kissinger đã phớt lờ bức điện của Tổng
Lãnh sự Mỹ Archer Blood ở Dacca khi ông tố cáo quân đội Pakistan tàn sát
người Bangalis là tội ác diệt chủng. Nhà Trắng không lên án tướng Yahya
Khan mà còn tiếp tục cung cấp vũ khí và đạn dược cho quân đội Pakistan.
Trong các cuộn băng ghi âm bí mật của Nhà Trắng, người ta bị sốc khi
nghe giọng của Nixon và Kissinger khi họ diễu cợt những ai thương xót
người dân Bangalis đang bị tàn sát. Họ đã phớt lờ bức điện của Tổng Lãnh
sự Archer Blood và 20 nhân viên ngoại giao Mỹ ở Đông Pakistan, khi báo
cáo với Washington về tội ác “diệt chủng có chọn lọc” (selective
genocide) nhắm vào giới trí thức Bengalis. Trong khi Nixon và
Kissinger có thái độ thân mật với độc tài Pakistan là tướng Yahya Khan,
thì họ có thái độ thô lỗ với chính phủ Ấn Độ. Thậm chí Nixon đã gọi bà
Indira Gandhi là “chó đẻ” (old
bitch) chỉ vì thân Liên Xô.
Tính bất cẩn của Nixon và Kissinger ngày càng lộ liễu khi họ điều động các chiến hạm của Hạm đội 7 tới vịnh Bangal và khuyến khích Trung Quốc điều quân tới biên giới Ấn Độ. Nói cách khác, trong thập niên 1970, chính sách ngoại giao của Nixon và Kissinger thực chất là trò chơi Realpolitik trong một ván cờ địa chính trị để phân hóa phe cộng sản bằng Nixon-Mao détente. Kết cục chuyến thăm chính thức Trung Quốc của Nixon (2/1972) đã mở đường cho quan hệ Mỹ-Trung trong suốt năm nhiệm kỳ tổng thống Mỹ. (Henry Kissinger’s Controversial Role in the Vietnam War, Jessica Pearce Rotondi, History, May 9, 2022).
Vladimir Putin (left) and Henry Kissinger (right) in 2007 Credit:
EPA/SERGEI CHIRIKOV
“Lá
bài Trung Quốc” và “lá bài Nga”
Kissinger nay vẫn còn tham vọng muốn áp đặt trò chơi
Realpolitik làm đảo lộn trật
tự thế giới một lần nữa. Khi còn làm ngoại trưởng, Kissinger đã đạo diễn
cho tổng thống Nixon sang thăm chính thức Trung Quốc (2/1972) để bắt tay
với Mao, nhằm rút quân khỏi Việt Nam và chống Liên Xô trong chiến tranh
lạnh. Kissinger đã giúp Trung Quốc trỗi dậy như con quái vật
Frankenstein. Kissinger với “China Lobby đã định hướng chính sách đối
ngoại Mỹ bằng “Tiếp cận Xây dựng” (Constructive
Engagement) với Trung Quốc.
Khi Donald Trump vừa thắng cử, Kissinger đã nhận
ra cơ hội mới để vận dụng trò chơi
Realpolitik một lần nữa biến
“lá bài Trung Quốc” thành “lá bài Nga”. Kissinger muốn Mỹ thân với Nga
để cô lập và ngăn chặn Trung Quốc. Kissinger đã gặp Trump ba lần để
thuyết phục Trump và các quan chức, trong đó có con rể của Trump là
Jared Kushner. Trump và một số quan chức chính quyền thấy chiến lược đảo
chiều (reverse strategy) của
Kissinger hấp dẫn, nhưng thiếu thực tế địa chính trị nên chưa dám triển
khai.
Kissinger đã cố vấn cho tổng thống Nixon dùng
“lá bài Trung Quốc” để cô lập Liên Xô trong chiến tranh lạnh. Nay ông
muốn đảo ngược trò chơi đó bằng “lá bài Nga” để cô lập Trung Quốc.
Kissinger đã gặp Donald Trump ít nhất ba lần ngay sau khi Trump
thắng cử để thuyết phục ông hợp tác với Nga để ngăn chặn Trung Quốc trỗi
dậy. Kissinger còn thuyết phục các quan chức khác trong Nhà Trắng, trong
đó có con rể Trump là Jared Kushner. (Henry
Kissinger Pushed Trump to Work With Russia to Box In China,
Bethany Allen-Ebrahimian,
Andrew
Desiderio, Sam Stein, Asawin Suebsaeng,
Daily Beast,
July 31, 2018).
Theo Daily Beast, cuộc gặp cấp cao ở Helsinki (7/2018) là một cơ hội để
Trump gặp Putin, nhưng bối cảnh lúc đó không thuận lợi để Trump tăng
cường quan hệ với Moscow vì Robert Mueller đang điều tra cáo buộc Putin
tác động đến kết quả tranh cử của Mỹ. Thái độ của Trump tại cuộc gặp cấp
cao ở Helsinki và họp NATO ở Brussels tuy gây tranh cãi nhưng được các
nhân vật bài Trung trong Nhà Trắng và Quốc hội ủng hộ, trong đó có Steve
Bannon, Peter Navarro, Robert Lighthizer, Marco Rubio, Tom Cotton...Một
số quan chức Nhà Trắng cho rằng Nga là “đối trọng hữu ích” (useful
counterweight) với Trung Quốc.
Theo Giám đốc FBI Christopher Wray, “Trung Quốc
là mối đe dọa lớn nhất, quan trọng nhất và thách thức cao nhất”.
Phó Giám đốc CIA phụ trách Đông Á Michael Collins cho rằng Trung
Quốc đang tiến hành “một cuộc chiến tranh lạnh” chống lại Mỹ. Theo Giám
đốc nghiên cứu quốc phòng Harry Kazianis (Center for the National
Interest), “Tôi không bị sốc khi người ta coi Nga là đối tác tiềm năng
để ngăn chặn Trung Quốc trỗi dậy”. Kissinger không phải là một nhân vật
ghét Nga (Russophobe) vì ông
đã từng gặp Putin 17 lần.
Đây là “chiến lược Kissinger đảo ngược” để biến “lá bài Trung Quốc”
thành “lá bài Nga”. Nhưng nên nhớ từ năm 1972 đến nay, Kissinger đã
khuyến cáo Mỹ “coi Trung Quốc là bạn”, và phải bắt tay với Trung Quốc
“như một đối tác đáng tin cậy”. Kissinger chưa bao giờ là một diều hâu
đối với Bắc Kinh, và ông luôn duy trì một đường dây nóng trực tiếp (direct
line) với Tập Cận Bình, nên hợp tác với Nga để chống Trung Quốc
không dễ.
Tham khảo
1. In
Retrospect: The Tragedy and Lessons of Vietnam, Robert McNamara with
Brian Van De Mark, Random House, 1995.
2.
The Blood Telegram-Nixon, Kissinger and a Forgotten Genocide,
Gary Bass, Alfred Knopf, 2013
3.
Henry Kissinger Pushed Trump to Work With Russia to Box In China,
Bethany Allen-Ebrahimian,
Andrew
Desiderio, Sam Stein, Asawin Suebsaeng,
Daily Beast,
July 31,
2018
4. Neville Chamberlain: A Failed Leader in a Time of Crisis,
Lynne Olson, New York Times,
June 10, 2019
5.
Because Our Fathers Lied,
Craig McNamara,
Little Brown, May 10, 2022
6.
Henry
Kissinger’s Controversial Role in the Vietnam War,
Jessica Pearce Rotondi,
History, May 9, 2022
7.
Henry
Kissinger: We are now living in a totally new era,
Edward Luce,
Financial Times, May 16,
2022
8.
Henry Kissinger: Ukraine must give Russia
territory,
May 23, 2022
9.
Kissinger suggests that Ukraine give up territory to Russia, drawing a
backlash,
Dan Bilefsky New
York Times,
May 24, 2022
NQD. 1/6/2022