Diễn Đàn
Số 124 - Tháng 12/2002

Đọc “Secrets” -- Hồi ức của Daniel Ellsberg[1]

Trần Hữu Dũng

        Đối với nhiều người Việt ở thế hệ nào đó thì tên Daniel Ellsberg không là xa lạ.  Ellsberg của Pentagon Papers,[2] của phong trào phản chiến, “người nguy hiểm nhất nước Mỹ” của Nixon và Kissinger ...  Hồi ức của Ellsberg sẽ làm nhiều người đọc bâng khuâng hồi tưởng đến những kỷ niệm trong quá khứ của chính mình

       Quyển sách đóng ngoặc khoảng thời gian từ 1964 (chính vào ngày xảy ra sự cố vịnh Bắc bộ) đến 1972 (khi Ellsberg đuợc toà bãi miễn tội tiết lộ "bí mật quốc gia"), viết với một giọng văn chừng mực, từ tốn, cấu trúc cân đối, không gì có thể xem là "giật gân" kiểu câu khách rẽ tiền.  Đầy dẫy mỗi trang là những sự kiện quen thuộc, những nhân vật quen thuộc, những địa danh quen thuộc.  Quá quen thuộc.  Và đó chính là một thất vọng tương đối lớn cho người đọc: hồi ức này không có một phát giác lịch sử nào mới. 

       Tuy nhiên, người viết hồi ký (dù là một nhân vật lịch sử) không có bổn phận của một sử gia.  Xem hồi ký, người đọc có hai mục đích (ngoài việc giải khuây) : muốn biết thêm về cuộc đời tác giả, hoặc muốn biết thêm về những sự kiện lịch sử mà tác giả đã đích thân chứng kiến. Giá trị một quyển hồi ký có thể chỉ ở chỗ nó cung cấp những tư liệu của chỉ một người, những tư liệu mà sử gia chuyên nghiệp có thể dùng để đan thêu một tấm tranh toàn cảnh. Nhìn từ góc độ ấy, hồi ức của Ellsberg có nhiều điều thú vị.  Đối với người đọc này, nó cho thấy có một sự nhất quán giữa hành động và tư tưởng của Daniel Ellsberg, nhà lý thuyết.

      Ngay từ khi còn ở đai học, Ellsberg đã là một ngôi sao sáng trong giới nghiên cứu về thuyết quyết định (decision theory) và thuyết trò chơi (game theory), với nhiều đóng góp lớn.  Đề tài luận án tiến sĩ kinh tế (Harvard 1962) của ông là "Rủi Ro, Mơ Hồ, và Quyết Định" (Risk, Ambiguity, and Decision), trong đó khám phá quan trọng nhất là "nghịch lý Ellsberg",[3] cho đến nay vẫn còn là đề tài nghiên cứu và giảng dạy.  Nhớ như vậy, rồi đọc hồi ức của ông, người đọc sẽ không ngạc nhiên với cái ám ảnh của Ellsberg về vai trò của thông tin trong quyết định và trong thương thuyết, đối xử.  Đối với ông, đại họa là khi sĩ quan chiến trường báo cáo láo với chỉ huy, chỉ huy phúc trình láo với bộ truởng, bộ trưởng báo cáo láo với tổng thống, tổng thống tuyên bố láo với dân.  Và theo Ellsberg thì tình trạng đó xảy ra chỉ vì ai cũng viện cớ là phải giữ bí mật, do đó ông cho rằng bật mí những bí mật đó thì các quyết định (vô tình sai lầm, hoặc cố ý lừa bịp) dựa trên những dữ kiện bịa đặt sẽ không thể có.

      Hệ luận của sự quan trọng của thông tin là quan trọng của sự am tường quá khứ và lịch sử.  Ellsberg thảng thốt khi thấy Kissinger không hề tò mò về chính sách Mỹ đối với Việt Nam trước ngày Kissinger tham gia vào chính phủ Nixon.  Nói cách khác, những hành động của Ellsberg sau này có thể đuợc xem như hậu quả của một động lực trí thức và một lương tâm đạo đức, không chỉ là cho Việt Nam.  Nếu như không có chiến tranh Việt Nam, nhưng nếu phải đương đầu với chiến tranh hạt nhân chẳng hạn, thì Ellsberg có lẽ cũng sẽ tiết lộ bí mật như thế. Sự nhất quán ấy làm người đọc này ngạc nhiên. 

      Vì cho rằng thông tin là quan trọng, không những cho dân chúng nhưng còn chính cho những người làm chính sách, Ellsberg nghĩ rằng một khi dân chúng Mỹ biết rõ sự thật về Việt Nam thì họ sẽ có những quyết định đúng (tức là đòi hỏi Mỹ phải rút ra khỏi Việt Nam).  Nhưng sự việc đã xảy ra không như ông trù tính: dư luận dân chúng Mỹ hầu như không bị ảnh hưởng gì bởi nội dung những thông tin mà Pentagon Papers cung cấp cho họ.  Như vậy, vai trò thông tin trong những quyết định “hợp lý” (rational decision) có thể là không quan trọng như Ellsberg tưởng.  Hoặc là con người thường có những quyết định phi lý, hoặc là, trên thực tế, quyết định không chỉ dựa vào thông tin mà còn dựa vào tình cảm và những cảm tính “bất hợp lý” khác.

     Quyển hồi ức này sẽ không làm ai thay đổi ý kiến về vai trò của Ellsberg trong chiến tranh Việt Nam.  Nhìn lại, hầu như mọi người (kể cả Ellsberg, ngay từ 1973) đều công nhận rằng Pentagon Papers đã không có ảnh huởng trực tiếp đến cách chiến tranh ấy kết thúc, thậm chí ảnh hưởng của nó đến phong trào phản chiến cũng là không đáng kể: phong trào này đã có từ trước Ellsberg, và ngay trong (và sau) thời kỳ ông hoạt động phản chiến thì còn rất nhiều người đóng góp hơn ông, hi sinh hơn ông, dù ít được biết đến như ông. Sự thực là thế. Ngay trong chừng mực mà Ellsberg đã có ảnh hưởng, ảnh hưởng đó không ở chỗ ông ta phơi trần sự lừa dối của chính quyền Mỹ, nhưng ở chỗ ông làm Nixon chột dạ, dùng những thủ đoạn phi pháp để bôi lọ tên tuổi ông, nhằm bưng bít bí mật.  Chính những phản ứng cuồng dại ấy của Nixon đã khiến chiến tranh Việt Nam kết thúc như cách đã thấy.

      Nhìn từ một góc cạnh thì có sự nhất quán giữa hành động Ellsberg và lý thuyết Ellsberg.  Nhưng từ những góc cạnh khác thì Ellsberg là một người đầy mâu thuẩn và phức tạp, tuyệt thông minh, lắm tình cảm, và khá bốc đồng.  Ông sống nhiều dòng đời, song song và tương phản.  Một dòng đời trong thâm cung bộ máy quốc phòng Mỹ, và một dòng đời giữa phong trào phản chiến chống lại bộ máy đó. (Còn có thể kể thêm một dòng đời thứ ba, liên hệ đến phái nữ, hình như cũng “bận rộn” khác thường).  Trong mỗi dòng đời ấy ông đi từ thái cực này sang thái cực khác.  Từ hùng hổ hiếu chiến sang phản chiến hiếu hoà, từ tôn sùng John Wayne sang trọng vọng Martin Luther King. Ellsberg cũng nhiều cảm tính và hay bốc đồng. Chẳng hạn như ông ta nổi hứng xin theo Lansdale qua Việt Nam chỉ vì mấy hôm trước thấy cô bạn gái hơi thân mật với người khác.  Hoặc là trở thành phản chiến vì nghe tiếng nói líu lo của một cô gái Ấn Độ có khuôn mặt xinh đẹp.